सामान्य किसानका छोरा जो बने नेपालको पहिलो 'इम्युनोलोजिष्ट' डक्टरेट चिकित्सक
डा. धर्मागत भट्टराई नेपालका प्रथम ‘डाक्टरेट अफ मेडिसिन’ ‘डी.एम.’ ‘इम्युनोलोजी एवं पेडियाट्रिक र्युमाटोलोजी’ बिशेष-बिज्ञ (superspecialist) हुन् । एक कक्षादेखि चिकित्सक अनि उदाउँदो ‘रोग प्रतिरक्षा बिज्ञान (इम्युनोलोजी) एवं बाल-बाथजन्य रोग बिज्ञान’ बिषयमा विद्यावारिधि सम्म छात्रवृतिमा पढेका डा. भट्टराईको यहाँसम्मको यात्रा संघर्षमय छ । पश्चिम चितवनको मेघौलीको सानो गाउँ धर्मपुरमा सामान्य किसान परिवारमा बुबा हरि प्रसाद भट्टराई र आमा ईश्वरा भट्टराईको कान्छा छोराको रुपमा जन्मेका उनी सानैदेखि मिहीन अध्ययन गर्न रुचाउने जिज्ञासु स्वभावका थिए ।
उनका बाबाआमा किसान जीवनमा जति कठिनाई र संघर्ष भएपनि शिक्षाबाट सन्तान बन्चित नहोस् भन्ने विचारका थिए । यसर्थ उनको पढ्ने धोकोमा बाबाआमा र परिवारको सधैँ साथ र प्रेरणा रह्यो । प्रारम्भदेखि बिद्यावारिधिसम्म कहिल्यै उनले शुल्क तिरेर पढेनन् । भट्टराईको प्राथमिक शिक्षा गाउँकै प्राइमरी स्कुलमा भएपनि माध्यमिक शिक्षा भने अर्को गाउँको प्रभात मा.वि. शुक्रनगर (हाल उच्च मा.वि.) बाट पुरा गरेकाहुन् जहाँबाट उनी जिल्लामै सर्बोत्कृष्ट हुन सफल भएका थिए । काठमान्डौको नेसनल स्कुल अफ साइन्सेज लैनचौरबाट प्लस टु पढाई पछि उनले छात्रवृतिमा कलकत्ता युनिवर्सिटीबाट एमबिबिएस पूरा गरेकाहुन् ।
झन्डै ३० वर्ष अघि सानै छँदा अरु देशका युद्ध, देशको आन्दोलन, र बिशेषगरी बासस्थानको दुई पट्टिका राप्ती खोला र नारायणी नदीमा बर्षेनी आउने बाढीले र फैलिएका सरुवा रोग आदिले उनलाई सोचमय बनाउँथ्यो । पिडामा छट्पटाएका उद्धार-उपचार नपाएका या अकाल जीवन गुमाएका पार्थिव शरीरहरुका विभत्स र कारुणिक दृश्यले उनमा ‘म जीवन दिने व्यक्ति बन्नपाए !’ भन्ने हूटहुटी भर्यो । अकाल मृत्युबरण गर्नेको पीडाले कहीं न कहीं उनमा मानवशरीर बुझ्ने चेष्टा जाग्यो ।
देशको सुगम ठाउंमध्येको एक मानिएको चितवनको त त्यस्तो अवस्था छ भने देशका दुर्गम ठाउँहरुको हालत कस्तो होला भन्ने जिज्ञासा खेलिरहन्थ्यो उनका मनमा । उमेर बढ्दै जाँदा उनले शिक्षा र स्वास्थ्यबाटै जनजीविकाको स्तर माथि उठ्ने र त्यसको नतिजापनि छिटो आउने सोचेर यस क्षेत्रमा लाग्ने प्रण गरे ।
उनले प्लस-टु (१२) पढ्दै गर्दा नजिकको अर्को ठाउँ ११/१२ का विद्यार्थीलाई ट्युसन पढाई खर्च जुताउँथे I उच्च मावि अध्ययनकालमा थुप्रै पत्रपत्रिकामा लेख लेखेर एकातिर लेख्ने भोक मेटाउने, अर्कोतिर खर्च जुटाउने भट्टराईले एमबीबीएस छात्रवृतिमा नाम निकाले र कोलकाताको आर.जि.का मेडिकल कलेजनिम्ति छानिएर पढ्न गए । एमबीबीएसपछि केही समय ललितपुरको पाटन हस्पिटलमा काम गरे । त्यसपछि छात्रवृतिमै भारतको प्रतिष्ठित उच्च अध्ययन संस्थान ‘पोष्ट-ग्राजुएट इन्स्टिच्युट अफ मेडिकल एजुकेशन एण्ड रिसर्च’ पिजिआइ चन्डीगढ़बाट बालरोग विज्ञानमा एम.डी. (बिशेषज्ञ अध्ययन) सन् २०१४ को डिसेम्बरमा पूरा गरे । बालबालिका सम्बन्धी विशेषज्ञता नै रोज्नुको कारण उनी बच्चाको गजब हार्दिक प्रस्तुति बताउँछन् । निर्दोष निष्कलंक हृदयका ती बिरामी बच्चा सन्चो भै हाँस्दा उफ्रंदा मुस्कुराउंदाको आनन्द अतुलनीय हुने उनी बताउँछन् ।
एमडीपछि उनी नेपाल फर्केर बालरोग बिज्ञका रुपमा निजी अस्पतालमा काम गरे । उच्च अध्ययनलाई निरन्तरता दिने सोचमा प्रवेश परिक्षामा उनी दक्षिण भारतको ‘ग्लोबल हेल्थ सिटी’ नामक संस्थानमा र सन् २०१८ को सेसननिम्ति क्यानाडाको एक विश्वविद्यालयमा पनि फेलोशिपको निम्ति छानिए । कहीं उच्च शिक्षा प्रवेश नभएसम्म खर्च धान्नलाई दिल्लीमै एक अस्पतालमा सिनियर रेजिडेन्टको रुपमा कामपनि गरे । तर उच्च शिक्षाको तयारी गरिरहँदा सन् २०१७ जुलाईमै दक्षिण एसियामा सिर्फ ‘पोष्ट-ग्राजुएट इन्स्टिच्युट अफ मेडिकल एजुकेशन एण्ड रिसर्च’ पिजिआइ चन्डीगढ़मा अध्यापन हुने ‘पेडियाट्रिक क्लिनिकल इम्युनोलोजी एण्ड र्युमाटोलोजी’ बिषयमा डक्टरेट अफ मेडिसिन (विद्यावारिधि) निम्ति छानिन सफल भै २०२० मा उपाधि प्राप्त गरे I उनी यो बिषयमा डक्टरेट गर्ने पहिलो नेपाली हुन् ।
सम्पूर्ण तथ्य बुझ्दा तीक्ष्ण बौद्धिक क्षमता भएका सानैदेखि मेधावी छात्र भट्टराई यी सबै तहमा उत्कृष्ट भै अघि बढे I हरेक सफलतामा पर्दापछाडिबाट धेरै व्यक्तिको साथको कथा हुन्छ I उनी यहाँसम्मको संघर्षमय यात्राको कुरा गर्दा भावुक भै ममतामयी बाबाआमा, माहिलो दाजु-भाउजुको अनन्य माया, साथ र पढेका संस्थानका अझ बिशेषगरी ‘प्रभात मावि’ र ‘एन.एस.एस.’का उनका शिक्षकको प्रेरक दिशानिर्देशलाई कृतज्ञतासाथ बेलाबेला सम्झिरहन्छन् ।
आजसम्मको अध्ययन यात्राको क्रममा संस्थान र देशका पढाई र अतिरिक्त विधामा राष्ट्रिय स्तरमा पुरष्कृत अवार्डसंगै भट्टराईले थुप्रै अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिष्ठित रिसर्च अवार्ड पनि जितेका छन् । ती मध्ये ‘युरोपियन लिग अगेन्ष्ट र्ह्युमाटिज्म (EULAR) को ‘योङ्ग साइन्टिष्ट अवार्ड’, ‘युरोपियन सोसाइटी फर इम्युनो-डेफिसीयन्सीज् (ESID)’ ग्रान्ट, ‘ईएसपीआईडी योङ्ग इन्भेस्टिगेटर अवार्ड’, ‘रेग्गियो कलाब्रियो (इटाली) फेलोशिप अवार्ड’, भारतको प्रतिष्ठित ‘आई.सी.एम.आर. डीस्सर्टेशन अवार्ड’ तथा ‘सीएसआईआर (CSIR) अन्तर्राष्ट्रिय ग्रान्ट’ केही हुन् । यी बाहेक डा. भट्टराईका थुप्रै अन्तर्राष्ट्रिय बैज्ञानिक सम्मेलनमा रिसर्च पेपर उत्कृष्ट छानिई पुरस्कृत छन् भने ३ मेडिकल टेक्स्टबुकमा योगदान र मान्यताप्राप्त सुचिकृत इन्डेक्स्ड मेडिकल जर्नलमा ३० बढी आर्टिकल प्रकाशित छन् । डा. भट्टराई साहित्यमा पनि उत्तिकै कलम चलाउँछन् । उनका एक कथासंग्रह र कवितासंग्रह प्रकाशोन्मुख छन् ।
उनले विशेष विज्ञता (Superspecialization) हासिल गरेको विषय हो- पेडियाट्रिक इम्युनोलोजी एवं र्युमाटोलोजी अर्थात् इम्युनिटी विकास, कमी र गडबडीका रोग तथा बाल-बाथजन्य रोग विज्ञान । यस सम्बन्धी विशेषज्ञ दक्षिण एसियामा नै निकै कम मात्र छन् । दक्षिण एसियामा भारतको चण्डीगढस्थित पिजिआई संस्थानमा मात्रै डी.एम. पढाई हुने यो विषयका विशेष विज्ञता हासिल गरेका विज्ञ नेपालमा हालसम्म कोहीपनि थिएनन् । यो विषयमा डी.एम. गर्ने डा. भट्टराई दक्षिण एसियामा नवौं हुन् भने नेपालका प्रथम विशेषज्ञ हुन् । नेपालमा यस विषयमा विज्ञको अभावले निदान र उपचार भनेजस्तो नहुने र विदेश नै जानुपर्ने अवस्था थियो । तर, अब भने विज्ञको कमीले सेवा खट्किएको यो चिकित्सा विधा ‘रोग प्रतिरोध तथा बाल बाथजन्य रोग विज्ञान’ मा उनको आगमनले नयाँ आशा दिलाएकोछ ।
नेपालमा केही चिकित्सकले वयस्कहरुका लागि लक्षित र्यूमाटोलोजी विषयमा अध्ययन र विशेषज्ञता हासिल गरेपनि ‘इम्यूनोलोजी र बालबालिकाको र्यूमाटोलोजी’को हकमा भने विशेष विज्ञ र साधनयुक्त अस्पताल हालसम्म थिएनन् । अझ हाम्रो देशमा इम्युन कमीले सन्चो नै नहुने दीर्घरोग हुन्छन् भन्ने ज्ञानको कमी त छ नै, विशेषज्ञता अभावले गर्दा चिकित्सकद्वारा पनि यी बिमारीको बारेमा सोचेर त्यसबारे निदान प्रयास गरेको पाइन्नन् I बाथजन्य रोगमा त झनै भ्रम छन् I ‘कहीं बच्चामा पनि बाथजन्य रोग हुन्छन् र ?’ या ‘बाथ भनेको जोर्नी मात्रैको बिमारी होला !’ भन्ने जस्ता घातक भ्रम ब्याप्त छन् ।
यथार्थमा बाथजन्य रोग बच्चामा झन् गम्भीर प्रकृतिका हुन्छन् र अर्को कुरा बाथजन्य रोग बहु आंगिक बहुप्रणालीगत हुन्छन् । जोर्नीको बाथ त एक उदाहरण मात्रै हो । बाथजन्य रोग जोर्नी बिनै मृगौला, छाला, मांशपेशी, मुटु, रक्तनली, फोक्सो, मस्तिष्क आदि कुनैपनि अंगका गम्भीर बिमार हुन सक्छन् । र यिनको समयमा निदान भएमा उपचार सम्भव छ ।
विकसित देशमा अत्यन्तै फस्टाएको यो विधा उदाउँदो विधा हो । हरेक रोगको जरैदेखि कारण खोज्ने र त्यसको निदान खोज्ने यो विधामा अहिले संसारभर इम्युन कमी र गडबडीको निदान, इम्युनिटी सन्तुलन, त्यसको उपचार बाल बाथजन्य रोग उपचारदेखि जीन थेरापी, इम्युनोथेरापी, खोप विकास, बोनम्यारो ट्रान्सप्लान्टेसन आदि जस्ता उन्नत प्रविधि आइसकेका छन् । यस विधाका प्रथम विशेष–विज्ञता (सुपर–स्पेसियालिटी) हासिल गर्ने नेपाली बिशेष-बिज्ञ चिकित्सक डा. भट्टराई भएसंगै अब यी रोगको पनि नेपालमै निदान र उपचारको बाटो खुलेको छ ।
डा. भट्टराई हाल अन्तर्राष्ट्रिय सर्वोच्च इम्युनोलोजी संस्था ‘युरोपियन सोसाइटी फर इम्युनो-डेफिसीयन्सीज् (ESID) र एसियाको ‘एसिया प्यासिफिक सोसाइटी फर इम्युनो-डेफीसीयन्सीज् (APSID) को निम्ति नेपालको तर्फबाट अगुवा प्रतिनिधि पनि हुन् । यो नेपालको लागि नयाँ र गर्विलो आयाम हो ।
ठुलो मान्छे भन्दा पनि असल मान्छे बन्नु पर्छ भन्ने धारणा राख्ने डा. भट्टराई संघर्षबाट सपना पुरा गर्न सकिन्छ भन्ने कुराका ज्वलन्त उदाहरण हुन् । परिवार, समाज अझै सकिन्छ भने राष्ट्र र सके विश्वका लागि केही न केही गर्नुपर्छ भनेर अगाडी बढेको डा. भट्टराई बताउँछन् । गरिबले उच्च शिक्षा पाउन अति संघर्ष गर्नुपर्ने हाम्रो जस्तो ठाउँमा लक्ष्य बोकेका विद्यार्थीको लागि डा. भट्टराई एक प्रेरणा बन्न सक्छन् ।
