मष्तिस्कको कार्यक्षमतामा  अचानक आएको ह्रासलाई चिकित्सकीय भाषामा मष्तिस्कघात भनिन्छ ।  मष्तिस्कघात भएका अधिकांश बिरामीहरुलाई पक्षघात पनि हुनेहुँदा  यो रोगलाई पक्षघात, प्यारालाईसिस, लकुवा जस्ता नामले पनि सम्बोधन गरिन्छ ।  हृदयघात पछि मृत्युको दोस्रो मूख्य कारण वनेको मष्तिस्कघात अस्पतालहरुको सघन उपचारकक्ष (आईसियु) प्रवेशको र विश्वब्यापि विकलाङ्गताको प्रमूख कारण पनि हो । 

विश्व स्वस्थ्य संगठनले सार्वजनिक गरेको तथ्याङ्क  अनुसार  विश्वभर हरेक बर्ष  एक करोड़ पचास लाख मानिसहरू  मष्तिस्कघातको शिकार हुन्छन् । जसमध्ये   पचास लाख मानिसहरु यही रोगको कारण यो लोक छोड्न बाध्य छन भने  पचासलाख  विकलाङ्गी भएर  नरकीय जीवन जीउन बाध्य छन । 

बाँकी रहेका पचास लाख मध्ये १५ लाख  चिकित्सकीय  सेवा पश्चात सामान्य जीवनमा फर्किएका छन् भने ३५ लाख सामान्य विकलांगताका साथ बचिराहेका छन् । अप्रत्यासित रुपमा अपर्भmट हुने, तत्कालै ज्यान जान पनि सक्ने र बाचिहाले पनि अधिकांश विकलाङ्ग, परनिर्भर र पराश्रीत भएर बाँच्नुपर्ने यो समस्यको मूख्य कारण भने मष्तिस्कको रक्तसंचारस“ग सम्वन्धित छ । 

मष्तिस्कलाई रक्त आपूर्ति गर्ने धमिनीहरु फुटेर रक्तस्राव भइ वा रक्तनली भित्रै खुनको थक्का जमेर वा अन्य कारणले रक्त नली थुनिएर स्नायु तन्तुहरुमा भोजनवाट प्राप्त पोषक तत्वहरु र प्राणवायु अक्सिजन आपूर्ति हुन नसक्दा  तन्तुहरु मर्न जाने समस्यालाई मष्तिस्कघात भनिन्छ । 

मष्तिस्क हाम्रो शरीरको केन्द्रिय नियन्त्रण कक्ष हो भने सम्पूर्ण मानसिक क्रियाहरुको प्रोसेसिङ एकाइ पनि हो । मष्तिस्कघात हुदा नष्टभएका स्नायुतन्तुहरुले गर्ने कार्य सूचारु हुन नसक्दा ज्यानै जाने वा बाचेका हरूमा शरीर, मन र भावनास“ग सम्वन्धित समस्यहरु देखापर्दछन् । 

मष्तिस्कघात सम्बन्धी यिनै तथ्य तथ्यांक र आंकड़ाहरूको  कहाली लाग्दो यथार्थताको धरतालमा उभीएर आज हामी विश्व मष्तिस्कघात दिवश मनाई रहेका छौ ।  

यूरोपीय मष्तिस्कघात  संगठन को तत्वावधानमा १९९० देखि मनाउँन सुरूगरिएको यो दिवशलाई  २००४ मा क्यानडा को वैंकोवर शहरमा भएको विश्व  मस्तिस्कघात कांग्रेसले मान्यता प्रदान गरेको   थियो  र तत्पश्चात ओक्टुबर महिनाको २९  तारिक लाई विश्व मष्तिस्कघात  दिवश का रूपमा मनाईदै आईएको छ । 

मष्तिस्कघात बाट हुने मृत्यु लाई न्यूनीकरण गर्ने र यो रोग लागेर नारकीय जीवन बची रहेका हरुलाई  सामान्य जीवनमा पुनर्स्थापना गर्न आवश्यक पर्ने संपूर्ण कार्यहरू गर्दै जाने लक्ष्य राखेको यो कार्यक्रमलाई   भव्यता पूर्वक मनाऊनु र यसका सन्देश हरुलाई आत्मसात गर्नु हामी सबैको कर्तव्य हो ।     

कसलाई हुने सम्भावना ज्यादा छ ?
५० वर्ष उमेर नाघेका, उच्च रक्तचाप, मधुमेह, उच्च कोलेस्टेरोलका समस्य भएकाहरु, उपरोक्त रोगहरुका औषधि कहिले खाने कहिले छाड्नेहरु, अति व्यास्त जीवनशैली जीउनेहरु, तनाव, चिन्ता, शोकमा परेकाहरु, मुटु तथा रक्तसंचारसम्वन्धि समस्या जस्तै, एट्रियल–फ्रिविलेशन, अथेरोस्क्लेरोसिस, डिपभेन थम्वोसिस, एन्युरिजम, पुरानो माइग्रेन भएकाहरुमा मष्तिस्कघातको जोखिम उच्च हुन्छ ।

यसवाहेक रक्तस्राव सम्बन्धी समस्य जस्तै, घाउ हुदा रगत वगेको वगेकै हुने वा नसाभित्रै रगत जम्ने रोग भएकाहरु, गर्भनिरोधक औषधि खाने महिलाहरु, परिवारमा मष्तिस्कघातका इतिहास भएकाहरु, टायप ‘ए’ व्यक्तित्व भएकाहरु, हालसालै अथवा पुरानो मष्तिस्क संक्रमणले ग्रस्त रोगीहरुमा मष्तिस्कघात ज्यादा देखिएको छ । 

मष्तिस्कघातका लक्षणहरु
अचानक सहनै नसक्नेगरी छुट्टै तरिकाले टाउको दुख्नु, रिंगटा लाग्नु, शारीरिक सन्तुलन विग्रिएर ढल्नु, शरीररको एकपाटोमा झमझम गर्नु, निदाउनु वा कमजोरी देखापर्नु, होस हराउनु, एकाएक दृष्टि धुम्मिनु वा वन्द हुनु, वोली लट्पटिनु वा वोल्न नसक्नु, पसिना छुट्नु, वान्ता हुनु मष्तिस्कघातका लक्षणहरु हुन् । 

मष्तिस्कघात आपतकालिन स्थिती भएकाले माथि उल्लेखित लक्षण देखिन वित्तिकै विरामीलाइ जति सक्दो चाढो अस्पताल पु¥याउन सकियो, त्यती नै धेरै वचाउन वा विकलाङ्ता कम गराउन सकिन्छ ।

मष्तिस्कघातको आपतकालिन अवस्थालाइ सम्हाल्न न्युरोलोजिष्टहरुको टिम नै चाहिन्छ भने रेडियोलोजिष्ट र प्याथोलोजिष्टहरुको पनि उत्तिकै भूमिका हुन्छ । 

घातको प्रकृति, प्रकार र क्षतिग्रस्त स्थान थाहा पाउन सिटि स्क्यान, एमआरआइ, ट्रन्सक्रेनियलडोपलर, केरोटिटडोपलर जस्ता विकिरणिय निदान पद्धती अपनाइन्छ भने रक्त तथा मुत्र परीक्षणवाट रोगको कारण थाहा पाउन सकिन्छ ।

आपतकालिन व्यवस्थापनका लागि सघन उपचारकक्ष हुन नितान्त जरुरी छ । घातका प्रकृति र कारण थाहा पाएपछि खतराको स्थितीको आधारमा औषधि वा अप्रेसन द्वारा उपचार अगाडि वढाइन्छ । 

मष्तिस्कघात पछिका समस्यहरु
सघन तथा आपतकालिन उपचार पश्चात पनि १५ प्रतिशत बिरामीलाई बचाउन सकिएको छैन । बाचेका मध्ये १० प्रतिशत पूर्ण सकुशल हुन सकेका छन् भने ७५ प्रतिशतमा सामन्य, मध्यम, परनिर्भर हुनुपर्ने, निरन्तर चिकित्सा सेवा लिन पर्ने खालका विकलङ्गता देखा पर्दछ ।

मष्तिस्कघातले आघात पु¥याएको स्नायुकेन्द्रको स्थिती र व्रेन ड्यामेजको प्रकृतिको आधारमा विभिन्न शारीरिक तथा मानसिक विकृतिहरु देखा पर्दछ जसमध्ये प्यारालाइसिस मूख्य हो ।

अन्य समस्यहरुमा एकापटिका हात खुट्टा वा अनुहारमा झमझमाहट, भारीपन वा कमजोरी देखिनु,खान चपाउन, निल्न र स्वाद पाउन गाह्रो हुनु स्पर्शादि शारीरिक संवेदना थाहा पाउने नहुनु, दृष्टि धुम्मिनु वा वन्द हुनु, मुड परीवर्तन भइरहनु, स्मरणशक्ति, एकग्रता वा चेतनाको स्तरमा परिवर्तन देखिनु र भावनात्मक रुपमा कमजोर हुने जस्ता समस्य आउन सक्छ । 

उपचार
आपतकालिन उपचार पश्चात मष्तिस्कघात फेरी हुन नदिन यसका जोखिमहरुको निदान गरेर नियमित रुपमा चिकित्सकको सल्लाह अनुसार औषधि सेवन गर्नुपर्छ भने घातपछि देखिएको विकलाङ्गताको निवारण गर्न पुर्नस्थापना नितान्त जरुरी छ । 

सहि समयमा पुर्नस्थापना हुन सकेमा विकलाङ्ता कम गराएर परनिर्भर हुनबाट बचाइ दैनिक जीवनका कठिनाइहरु हटाउदै बिरामीलाई स्तरिय जीवन दिन सकिन्छ । पूर्नस्थापना पनि चिकित्सक, फिजियोथेरापिष्ट, नर्सिङस्टाफ, स्पीचथेरापिस्ट, मनोवैज्ञानिक, योगगुरु, घरका सदस्यहरु र सहयोगीहरुको सामूहिक प्रयास हो ।

एक्सरसाइजथेरापी, इलेक्ट्रोथेरापी र स्पिचथेरापी जस्ता उपचारहरु स्थिती हेरेर सघन उपचार कक्षवाटै सुरु गर्नुपर्ने पनि हुन सक्छ । प्यारालाइसिस भएकाहरुलाई कहिले पनि असाध्य सम्झेर घरमा थन्क्याएर राख्न हुदैन, जतिसक्दो चाढो पुर्नस्थापना केन्द्रमा लगेर उपचार गराउनु पर्छ ।

केन्द्रमा चिकित्सकहरुले रोगीको सम्पूर्ण अवस्था जाँच गरी मष्तिस्कघातले ल्याएको विकलाङ्गतालाई राम्रोसँग केलाएर त्यसका निवारणका लागि थरीथरीका थेरापी र विधीहरुको प्रयोग गर्छन् । ति मध्ये एक्टिभ र प्यासिभ एक्सरसाइज, पिएनएफ एक्सरसाइज, मशल स्ट्युमुलेशन, तेल मालिस, अकुपंचर, गेट–ट्रेनिङ, मनोपरामर्श, स्पिचथेरापी, दिसापिसावको सम्हार, नर्सिङ केयर जस्ता उपचार पर्दछन् । 

सावधानी तथा बच्ने उपायहरु
१. ४० वर्ष उमेर पुगेपछि नियमित रक्तचाप, मधुमेह, कोलेस्टेरोलको जाँच गराउने गरौं । जोखिम भएको पाइएमा यसलाई नियन्त्रण गर्न चिकित्सकको सल्लाह अनुसार औषधि खाऔं वा जीवनशैली परिवर्तन गरौं । औषधि सेवन गरी यि रोगहरु नियन्त्रित भएपनि आफुखुशी औषधि खान छाड्ने नगरौं ।

२ धुम्रपान, मद्यपान, सूर्ति र नशालु पदार्थको सेवन नगरौं ।

३ शरीरको तौललाई आफ्नो कद अनुसार नियन्त्रणमा राखौं ।

४. नियमित हल्ला व्यायम गर्ने वानी बसालौ तर जोखिममा परेकाले भुलेर पनि कठिन व्यायम गर्नु हुदैन । 

५. स्वस्थ्यकर खाना खासगरी मसिनो मीठो भन्दा खस्रो मोटो खाना, हरियो सागसव्जी, फलपूmल, रेसा र चोकर युक्त भोजनलाई प्रश्रय दिऔ । तेल, घिउ, वोसो जस्ता चिल्ला पदार्थहरु कम खाऔं । भिटामिन इ युक्त पदार्थहरुलाई खानामा अवश्य समावेश गरौं ।

६. तनावलाई बाई–बाई गरौं । विश्रामलाई वेलकम गरौं । भावनाहरुलाई वशिभूत गरौं । जोखिमपूर्ण जीवनशैली र व्यक्तित्व भएकाहरुले जीवनशैली परीर्तन गरौं । 

७. चिसोबाट जोगिऔं । चिसोमा रक्तनलीहरु साँघुरिएर रक्तचाप बढ्न गई मष्तिस्कघातको समस्य ज्यादा देखिन्छ । 

८ मष्स्तिकघातका जोखिम मानिने शारीरिक समस्यहरु जस्तै नसा भित्रै रगत जम्ने रोग, मुटु तथा रक्तसंचार सम्वन्धि रोग जस्तै एट्रियल–फ्रिविलेशन, अथेरोस्क्लेरोसिस, डिपभेन थम्वोसिस, एन्युरिजम, लेफ्ट भेन्ट्रिकुलार डाइलाटेशन जस्ता समस्यहरुको वेलैमा निवारण गर्नतिर लागौं । 

लेखक भरतपुर—१ वागीश्वरी स्थित योगी नरहरिनाथ योग तथा प्रकृतिक चिकित्सालयका मेडीकल डाईरेक्टर हुन ।

Hamro Doctor