पञ्चकर्म (अर्थात पाँच कर्म) आयुर्वेदको उत्कृष्ट चिकित्सा विधि हो । पञ्चकर्मलाई आयुर्वेदको विशिष्ट चिकित्सा पद्धति पनि भनिन्छ । यस विधिबाट शरीरमा लाग्ने रोगहरुको कारण पत्ता लाग्न सक्छ । जुन वात, पित्त, तथा कफ हुन्छ ती कारणहरु पत्ता लगाई विभिन्न प्रकारको प्रक्रियाहरू प्रयोगमा ल्याइन्छ । किनभने यी धेरै प्रक्रियाहरूमा पाँच कर्म मुख्य छन्, त्यसैकारण ‘’पञ्चकर्म’’ भनिन्छ । 

यी पाँच कर्मको प्रक्रिया यस प्रकार छन्:
वमनः  उल्टि गराउनु
बिरेचनः दिसा गराउने विधि
बस्तिः दिसा मार्ग द्वारा पेटमा तरल पदार्थ  पठाई पेट सफा गराउने विधि 
अनुवासनः बिना औषधि तरल पदार्थ 
आस्थापनः औषधियुक्त पदार्थ 
नस्यः नाकको माध्यमद्वारा औषधि दिने विधि 
उपरोक्त पाँचलाई मुख्य अथवा प्रधान कर्म भनिन्छ ।

पूर्व कर्म    सम्पादन
पञ्चकर्म भन्दा पहिले शरीरलाई स्नेहन र स्वेदन, यिनी दुई विधिहरूबाट संस्कारित गरेर प्रधान कर्मको लागि तयार गरिन्छ ।

स्नेहन    सम्पादन
स्नेहन दुई प्रकारले गरिन्छ ।
१. आन्तरिक या आभ्यान्तरः यसमा घ्यू, तेल, बोसो, मज्जाको सेवन गराइन्छ ।
२. बाहिरी या वाह्यः यसमा वसादिक पदार्थहरूबाट अभ्यंग अथवा मालिस गराइन्छ ।

स्वेदन सम्पादन
शरीरबाट पसीनाका माध्यमबाट विकार निकाल्ने प्रक्रियालाई स्वेदन भनिन्छ । यो दुई प्रकारले गर्ने गरिन्छ । एक प्रक्रियामा अग्निको प्रयोग गरिन्छ भने अर्कोमा बिना आगोको प्रयोग गरि स्वेदन गर्ने गरिन्छ ।

पञ्चकर्म 
आयुर्वेद पञ्चकर्म चिकित्सा पद्धति देशको प्राचीनतम चिकित्सा पद्धतियहरू मध्ये एक छ । देशका दक्षिणी भागमा यो धेरै लोकप्रिय हो र सामान्यतौरमा लोक जीवनमा स्वीकार्य हुन्छ । उत्तर भारतमा यो पद्धति हालैमा उपयोगमा ल्याइने गरिन्छ । यस पद्धतिमा शरीरका विषाक्त बाहिर निकालेर शुद्ध गरिन्छ । यसैबाट रोग निवारण पनि हुन जान्छ । पञ्चकर्म, आयुर्वेद शास्त्रमा वर्णित एक विशेष चिकित्सा पद्धति हो, जुन दोषहरूको शरीर भन्दा बाहिर निकालेर रोगहरूलाई जडैबाट समाप्त गर्छ । यो शरीर शोधनको प्रक्रिया हो, जुन स्वस्थ मनुष्यको लागि पनि फाइदाजनक हो । यसमा पाँच प्रधान कर्म हुने गर्छ तथा यिनको पहिले गरिने दुइ पूर्व कर्म ।

पूर्व कर्म
१. स्नेहन, २. स्वेदन
प्रधान कर्म (काय चिकित्सानुसार)
१. वमन, २. विरेचन, ३. आस्थापन वस्ति, ४. अनुवासन बस्ति, ५. नस्य
शल्य चिकित्सानुसार आस्थापन तथा अनुवासन वस्तिलाई वस्ति शीर्षकका अन्तर्गत लिएर तेस्रो प्रधान कर्म मानिएको छ तथा पाँचवाउँ प्रधान कर्म ‘रक्त मोक्षण’लाई मानिएको छ ।
पूर्व कर्म
१. स्नेहनः स्नेह शब्दको तात्पर्य शरीरलाई स्निग्ध गर्नु हो । यो स्नेह क्रिया शरीरमा बाह्य रूपबाट तेल आदि स्निग्ध पदार्थहरूको अभ्यंग (मालिश) गरेर गरिन्छ तथा यिनै पदार्थहरूको मुखद्वारा प्रयोग गरेर पनि गरिन्छ । केही रोगहरूको चिकित्सामा स्नेहनलाई प्रधान कर्मका रूपमा पनि लिइन्छ ।

चार प्रमुख स्नेह
(१) घृत

 (२) मज्जा

(३) बोसो,

(४) तेल

इनमा घृत (गाई) को घ्यूलाई उत्तम स्नेह मानिएको छ । यो चार स्नेह मुख्य रूपबाट पित्तशामक हुने गर्छ । 

२. स्वेदनः स्वेदनको तात्पर्य उनी प्रक्रियाबाट हो, जसबाट स्वेद अर्थात पसीना उत्पन्न हुनछ । कृत्रिम उपायहरूद्वारा शरीरमा स्वेद उत्पन्न गर्ने क्रियालाई स्वेदन भनिन्छ ।

स्वेदनका भेदः
(अ) १. एकांग स्वेदः अङ्ग विशेषको स्वेदन

२. सर्वांग स्वेदः संपूर्ण शरीरको स्वेदन

(ब) १. अग्नि स्वेदः अग्निका सीधा संपर्कद्वारा स्वेदन

२. निरिग्न स्वेदः बिना अग्निको स्वेदन । पञ्चकर्म हो शरीरको भित्रि सफाई ।

प्रधान कर्म १. वमनः उर्द्धव मार्ग भन्दा दुइषहरूको निर्हरण वमन कहलाउँछ। अर्थात उल्टी गर्नयो गर मुखद्वारा दोषहरूको निकालन वमन भनिन्छ । वमनलाई कफ दोषको प्रधान चिकित्सा भनिएको छ ।

वमन योग्य रोगः श्वास, कास, प्रमेह, पांडु रोग (एनीमिया), मुख रोग अर्बुद आदि ।

वमनका अयोग्य रोगीः गर्भवती स्त्री, कोमल प्रकृति वाला व्यक्ति, अतिकृश भूखबाट पीडित आदि ।

२. विरेचनः गुदामार्ग मलमार्ग भन्दा दुइषहरूको निकालन विरेचन भनिन्छ । विरेचनलाई पित्त दोषको प्रधान चिकित्सा भनिन्छ ।

विरेचन योग्य रोगः शिरः शूल, अग्निदग्ध, अर्श, भगंदर, गुल्म, रक्त पित्त आदि ।

विरेचनका अयोग्य रोगीः नव ज्वर, रात्रि जागरित, राजयक्ष्मा आदि ।

३. आस्थापन वस्ति

४. अनुवासन वस्ति
वस्ति त्यो क्रिया हो, जसमा गुदमार्ग, मूत्रमार्ग, अपत्यमार्ग, व्रण मुख आदिबाट औषधि युक्त विभिन्ना द्रव पदार्थहरूको शरीरमा प्रवेश गराइन्छ ।

मूत्र मार्ग तथा अपत्य मार्गबाट दिइने वाला वस्ति उत्तर वस्ति कहलाउँछ तथा व्रण मुख (घावका मुख)बाट दिइने वाला वस्ति व्रण वस्ति भनिन्छ । वस्तिलाई वात रोगहरूको प्रधान चिकित्सा भनिएको छ । आस्थापन वस्तिमा विभिन्न औषधि द्रव्यहरूका क्वाथ (काढे)को प्रयोग गरिन्छ । अनुवासन वस्तिमा विभिन्न औषधि द्रव्यहरूबाट सिद्ध स्नेहको प्रयोग गरिन्छ ।

वस्तिका योग्य रोगः अङ्ग सुप्ति, जोडहरूका रोग, शुक्र क्षय, योनि शूल आदि ।

वस्तिका अयोग्य रोगीः भोजन गरे बिना अनुवासन वस्ति तथा खाना खाइसकेपछि आस्थापन वस्तिका प्रयोगको निषेध हो । साथै अतिकृश, कास, श्वास, जसलाई उल्टियाउँ (वमन) हुने गर्छ त्यसलाई हुनबाट रोक्छ र वान्ता हुनबाट जोगाउँछ ।

५. नस्यः नासिकाद्वारा जुन औषधि प्रयुक्त हुन्छ, त्यसलाई नस्य भनिन्छ । नस्यलाई घाँटी तथा टाउकोको सम्पूर्ण रोगहरूको उत्तम चिकित्सा भनिएको छ ।

मात्राका अनुसार नस्यका दुई प्रकार छन्ः

१. मर्श नस्यः ६, ८ या १० थोपा नस्य द्रव्यलाई नासापुटमा हालिन्छ ।

२. प्रतिमर्श नस्यः १ या २ थोपा औषधि द्रव्यलाई नासापुटमा हालिन्छ । यस नस्यको मात्रा कम हुन्छ । अतः यसलाई प्रतिदिन पनि लिन सकिन्छ ।

नस्य योग्य रोगः प्रतिश्याय, मुखको विरसता, स्वर भेद, सिरको भारीपन, दन्त शूल, कर्ण शूल, कर्ण नाद आदि ।

नस्यका अयोग्य रोगीः अत्यन्त कृश व्यक्ति, सुकुमार रोगी, मनोविकार, अति निद्रा, सर्पदंश आदि ।

शल्य चिकित्सानुसार पाँच वाउ कर्म ‘रक्त मोक्षण’ मानिएको छ । रक्त मोक्षणको अर्थ हो शरीरबाट दूषित रक्तलाई बाहिर निकालन ।

रक्त मोक्षणको क्रिया शस्त्रद्वारा सिराको वेधन गरेर गरिन्छ तथा बिना शस्त्र प्रयोग गरिन्छ ।

Hamro Doctor