काठमाडौँ, १६ चैत । अपाङ्गता शब्द एउटा भए पनि यसका हाँगाबिँगा एकदम धेरै छन् । शरीरको कुनै पनि अङ्गमा कमी–कमजोरी आएर दैनिक जीवनको सरल कार्यसम्पादनमा कठिनाइ उत्पन्न हुनुलाई अपांगता भनिन्छ । जुनसुकै व्यक्तिमा पनि अपांगता हुनुको पछाडि धेरै कारण जोडिएका छन् । यी कारण बुझ्न विस्तृत एवं संवेदनशील अध्ययन आवश्यक पर्छ । समग्रमा कारक तत्त्वहरू अध्ययन गर्दा अपांगतालाई दुई किसिममा बाँड्न सकिन्छ । पहिलो, जन्मजात अपांगता र दोस्रो, जन्म पश्चातको अपांगता । जन्मजात अपांगताको सम्बन्ध आमाको गर्भसँग रहेको हुन्छ । जन्म पश्चातको अपांगतामा चाहिँ अन्य बाह्य तत्त्वले प्रभाव पारेको हुन्छ । 

जन्मजात समस्या आउनुमा गर्भावस्था तथा त्यसभन्दा अगाडिको गडबडीले मुख्य भूमिका खेलेको हुन्छ । २३ जोडा क्रोमोजोममध्ये २२ जोडा शरीरका अरू कार्यका लागि हुन्छन्, तर १ जोडाचाहिँ सेक्स क्रोमोजोम हुन्छ । श्रीमान–श्रीमतीको सम्पर्क भएपछि गर्भ बन्ने प्रक्रियाका बेला उक्त क्रोमोजोममा गडबडी आए बच्चामा अपांगता हुने सम्भावना प्रबल हुन्छ । गर्भ रहनु अघि अथवा गर्भ रहेका बेला आमालाई गम्भीर किसिमको रोग लागे समस्या उत्पन्न हुनसक्छ । उच्च रक्तचाप, उच्च ज्वरो, छारेरोग, यौनरोग, मलेरिया, रक्तअल्पता, इन्सेफलाइटिस, एचआईभी एड्स आदि जन्मिने बच्चाको लागि खतरनाक सावित हुन सक्छन् । त्यसैले सचेत भएर बेलामै औषधी–उपचार गर्नु अत्यन्त आवश्यक छ । गर्भवती अवस्थामा सुर्ती–चुरोट, जाँड–रक्सी, अन्य किसिमका लागुपदार्थ सेवन गर्दा अनि एक्स–रे गर्नुको साथसाथै विषादीजन्य चिज छुँदा पनि बच्चाको स्वास्थ्य जोखिममा पर्न सक्छ । गर्भवती अवस्था महत्त्वपूर्ण र कोमल भएकाले बढी खट्नुपर्ने काम, गह्रौं चिजबिज उचाल्नुपर्ने कामदेखि पनि एकदम जोगिनुपर्ने हुन्छ । आमाले बढी धुवाँ हुने ठाउँमा काम गर्दा पनि बच्चाको श्वास–प्रश्वासमा प्रत्यक्ष असर पर्छ । आमाको विवाह नजिकको रगतको नाता पर्ने मानिससँग भएको छ भने पनि जिन मिल्ने हुनाले बच्चा अपांगतासहित जन्मिन सक्छ । आमाबाबुमा अपांगता छ भने बच्चालाई वंशाणुगत रूपमा सर्न पनि सक्छ । 

स्वस्थ बच्चालाई जन्मदिन आमाको उमेर पनि परिपक्व हुनुपर्छ । बीस वर्षभन्दा अघि र पैंतीस वर्षभन्दा पछि बच्चा जन्माउँदा पनि अपांगता हुने सम्भावना उच्च हुन्छ । गर्भ रहेको बेला नियमित गर्भ जाँच गराउनु अत्यन्त जरुरी छ । गर्भ रहेदेखि नौ महिनाभित्रमा कम्तीमा पनि चारपटक गर्भ जाँच गराउनुपर्छ । पहिलो गर्भ–जाँच ४ महिना लागेपछि, दोस्रो गर्भ–जाँच ६ महिनामा, तेस्रो गर्भ–जाँच ८ महिनामा र चौथो गर्भ–जाँच ९ महिना लागेपछि गर्नुपर्छ । यो गर्भ–जाँच गराए बापत सरकारले ४ सय पुरस्कार दिने व्यवस्था गरेको छ । सरकारी अस्पतालमा बच्चा जन्माउन आउने महिलालाई हिमालको हकमा १५ सय, पहाडको हकमा १ हजार र तराईको हकमा ५ सय रुपैयाँ दिने गरिन्छ । भिडियो एक्स–रे गरेर बच्चाको स्थिति के कस्तो छ भनेर पहिचान गर्न सकिन्छ । शैक्षिक चेतनाको कमीका कारण आइरन, क्याल्सियम उचित तरिकाले नखाँदा पेटभित्र बच्चाको वृद्धि विकास राम्ररी हुन पाउँदैन । गाउँघरतिर आइरन, क्याल्सियम खायो भने बच्चा ठूलो भएर जन्माउन गाह्रो हुन्छ भन्ने चलन पनि छ, तर त्यो सोचाइ गलत हो । आइरन, क्याल्सियमको नियमित सेवनले बच्चालाई अपांगताबाट जोगाउन धेरै सहयोग पुग्छ । पहिलो गर्भावस्थामा टीटी खोप अनिवार्य दुईपटक लगाउनुर्छ । दोस्रो गर्भावस्थामा एकपटक लगाए पुग्छ । 

बच्चालाई अस्पतालमा जन्मदिँदा अपांगताबाट जोगिन धेरै सहयोग पुग्छ । जन्मिनासाथ बच्चामा केही समस्या आयो भने उपचार गर्न सजिलो हुन्छ । बच्चा जन्मिने बित्तिकै रोएन भने बौद्धिक अपांगताको समस्या आउने सम्भावना उच्च हुन्छ । बच्चालाई जबर्जस्ती औजारले तानेर जन्मदिँदा पनि चोटपटक लागेर समस्या उत्पन्न हुनसक्छ । नौ महिना पुरा नपुगी बच्चा जन्मिनु, बच्चाको तौल २.५ केजीभन्दा कम्ती हुनु, लामो समयसम्म आमालाई प्रसव व्यथा लाग्नु अथवा जन्मिने बेला आएको अन्य कुनै किसिमको कठिनताले अपांगतामा ऊर्जा थप्न सक्छ । त्यसैले बेलामै होसियार रहनुपर्छ । 

बच्चा जन्मिएपछि पनि ध्यान दिनुपर्ने धेरै कुरा छन् । जन्मिएको २८ दिनभित्रमा जन्डिस, ज्वरो, निमोनियाजस्ता रोग लागे अपांगता हुनसक्छ । त्यसैले बच्चालाई सुरक्षित र न्यानो पारेर राख्नुपर्छ । नछुटाइकन खोपको मात्रा पुरा गर्नुपर्छ । बच्चा ५ वर्षको हुँदासम्म नियमित रूपमा वर्षको दुईपटक भिटामिन ए र पोलियो थोपा खुवाउनुपर्छ । 

बच्चाको जन्म स्वस्थ रूपमा भएको छ भने पनि परिवारमा गरिबी, शिक्षाको कमी, पारिवारिक तनाव आदि कारणले जन्म पश्चातसमेत अपांगता हुनसक्छ । बच्चाले आमाको दूधदेखि लिएर उचित पालनपोषण नपाउँदा कुपोषणको सिकार बन्न बाध्य हुनुपर्छ । कुपोषणले बच्चाको सर्वाङ्गीण विकासमा प्रत्यक्ष असर पार्छ । आज हामीमा अपांगता छैन भन्दैमा भोलि हुनसक्दैन भन्ने कुनै ग्यारेन्टी गर्न सकिँदैन । जीवनको जुनसुकै मोडमा हामीले विभिन्न किसिमका अपांगताको सामना गर्न बाध्य हुनुपर्छ । त्यसले घृणा गर्नुको साटो यसलाई निम्त्याउने तत्त्व र यसको समाधानबारे जानकारी राख्नु एकदम आवश्यक छ । 

जन्मपश्चात अपांगता हुनसक्ने मुख्य कारण दुर्घटना हो । लडेर, जस्तै– रुखबाट, र्भयाङबाट, बार्दलीबाट, ट्वाइलेटमा आदि । सवारी साधनमा भएको दुर्घटनाका कारणले शरीरका अङ्गमा चोट र्पुयाएर अङ्गभङ्ग हुन सकिन्छ । कसैको हातखुट्टामा असर पर्छ, कसैको शरीरमा र कसैको दिमागमा असर पर्न सक्छ । विभिन्न किसिमका रोग जस्तै– पोलियो, कुष्ठरोग, हात्तीपाइले, ढाडको टिबी, रिकेट्स, हाई ब्लड प्रेसर, क्यान्सर, नशासम्बन्धी रोग, मानसिक रोग, हड्डी खिइने रोग, हड्डी पाक्ने रोग, जथाभावी ढङ्गले लागुपदार्थको सेवन आदिले हामीलाई अपांगताको मोडमा धकेलिदिन सक्छन् । बढी जाँड–रक्सी, चुरोट, ड्रग्स आदिको सेवन गर्नेहरू नशाको असरले गर्दा अपांग बन्न पुग्छन् । 

यी दुई किसिमका अपांगतालाई पूर्णतया उन्मूलन गर्न नसके पनि रोकथामचाहिँ गर्न सकिन्छ । त्यसैले यिनीहरूका बारे जनमानसलाई जानकारी दिएर समाधानको उपाय खोज्न एकदम जरुरी छ । अपांगताका जराहरू पत्ता लगाएर ती जरा काट्न निक्कै ठूलो कदम चाल्नुपर्ने हुन्छ । अपांगतासम्बन्धी जनचेतनामूक कार्यक्रम विभिन्न किसिमका सञ्चार माध्यमबाट प्रसारण गर्दा देशको कुना–कुनामा फैलिन्छ । नाटक, सडक नाटक, गीत, कविता, छलफल तथा अन्तरक्रिया, होर्डिङ बोर्ड, पर्चा, वाल पेन्टिङ आदि सचेतना फैलाउने प्रमुख माध्यम हुन् । यी माध्यमलाई हरेक ठाउँमा परिचालन गरेर दिलोज्यानले हामी खट्यौं भने यो अपांगता रोकथाम सम्बन्धी अभियानलाई केही हदसम्म भए पनि सफल बनाउन सकिन्छ ।

(आजको कान्तिपुर दैनिकमा बालिका थपलियाले लेखेको समाचार)

Hamro Doctor