विश्व स्वास्थ्य संगठन ले सन् २००९ देखि प्रत्येक बर्ष नोवेम्बर १२ लाई विश्व निमोनिया दिवसको रूपमा मनाउने गरेकोे छ । 

 यसको उद्देश्य निमोनियाको बारे सर्वसाधारणलाई जानकारी प्रदान गर्नुका साथै निमोनियाबाट बच्ने उपाय , निमोनियाको रोकथाम र उपचार (प्रोटेक्ट, प्रिभेंट एंड  ट्रिट) का उपाय बारे  जनचेतना फैलाउनु रहेको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनको प्रतिवेदन अनुसार निमोनियाले वर्षेनी दश लाख शिशुको ज्यान लिन्छ ।  विशेषत दक्षिण एशिया र अफ्रीकामा यस निमोनियाको  प्रकोप धेरै देखिने गरेको छ ।  त्यस्तै, निमोनियाले वयष्क उमेर तथा ज्येष्ठ उमेर भएका व्यक्तिहरूलाई पनि उत्तिकै प्रभावित गरेको देखिन्छ । अस्पताल भर्ना भएका बिरामीहरूमा हुने संक्रमणहरू मध्ये निमोनिया सबै भन्दा धेरै हुने र घातक मानिएको छ । इम्युन कम्प्रोमाइज रोगबाट लड्न सक्ने क्षमता कम भएका जस्तै एच आइ भी (एडस) भएका बिरामीहरूमा पनि निमोनिया हुने जोखिम धेरै हुन्छ । उनीहरुमा निमोनियाको असर पनि गम्भीर हुने गर्छ ।

निमोनियाबाट बच्न र निमोनिया भएको खण्डमा यसको छिटो र प्रभावकारी उपचार नै यस रोगसँग लड्ने सबैभन्दा सरल उपाय हो ।यसै सन्दर्भ मा निमोनिया सम्बन्धी केहि जानकारी यहाँ प्रस्तुत गरिएका छन् ।

निमोनिया के हो ?
निमोनिया भनेको फोक्सोमा हुने एक प्रकारको संक्रमण हो जुन ब्याक्टेरिया , भाइरस वा फंगसद्वारा हुन्छ्र । फोक्सोको संक्रमण सबैभन्दा धेरै पाइने संक्रमण  मध्ये एक हो । निमोनियाले सामान्यतः जोकसैलाई पनि असर गर्नसक्ने भएपनि विशेष गरेर बालबालिका, ज्येष्ठ नागरिक, इम्युन कम्प्रोमाइज भएका बिरामीहरू (जस्तै मधुमेह भएका, हार्ट फेलियर, किड्नी फेलियर भएका र एच आइ भी संक्रमित) र दीर्घ स्वासप्रस्वासका समस्या भएका बिरामीहरूलाई धेरै असर गर्ने गर्छ । समयमा र उपयुक्त उपचारको अभावमा फोक्सोको संक्रमण रक्तसंचारमा फैलेर सेप्सिस हुनसक्छ र ज्यानको जोखिम हुन सक्छ ।

निमोनियाका कारक
मुख्यतः निमोनियाका कारक किटाणु ब्याक्टेरिया हुन् जसमध्ये स्ट्रेप्टोकोकस, हेमोपिलस धेरै मात्रामा पाइन्छन् । त्यस्तै, भाइरस मध्ये रेस्पिरेटोरी सिन्सिटीयल र इन्फ्लुएन्जा भाइरसको संक्रमण धेरै हुनेगर्छ । अस्पताल भर्ना भएकाहरूलाई हुने हस्पिटल इन्फेक्सन भने एन्टीबायोटिक प्रतिरोधी किटाणुहरूले गर्ने हुँदा धेरै खतरनाक हुन सक्छन  इम्मुन कम्प्रोमाइज भएकाहरूलाई भने फंगस, टीबी आदि किसिमका असाधारण किटाणु हरूले निमोनिया गराउन सक्छन ।

निमोनिया कसरी सर्छ ?
निमोनियाको संचारण हुने विभिन्न विधि पाइएको छ । यी मध्ये स्वासप्रस्वासको माध्यमबाट खोक्दा वा हाछ्युं गर्दा निमोनियाका किटाणुहरू एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा सर्न सक्छ्र । त्यस्तै निमोनियाको जोखिमका अरू कारणहरूमा वायु प्रदुषण, धुम्रपान, मद्यपान पनि हुन् ।  त्यस्तै हस्पिटलमा भएको सक्रमण विभिन्न यन्त्रहरू (जस्तै भेन्टिलेटर, ट्युब, स्तेथ्स्कोप आदि) द्वारा एक बिरामी बाट अर्को बिरामीमा निमोनिया सर्न सक्छ । 

निमोनियाका लक्षणहरू
निमोनियाका मुख्य लक्षण  खोकी, खकार , स्वास प्रस्वासमा समस्या र छाति दुखाइ हुन् । यो बाहेक ब्याक्टेरियल निमोनिया भएकालाई उच्च ज्वरो आउने गर्छ । साना बालबालिकाहरू र वृद्धवृद्धालाई भने ज्वरो नहुन पनि सक्छ भोक कम लाग्नु र वजन घट्दै जानु पनि निमोनिया  (बिशेषत टिबी) का लक्षण हुन सक्छन् । निमोनियाको संक्रमण बिग्रिएको खण्डमा किटाणु शरीरभरि फैलिएर सर्कुलेटरी फेलियर, किड्नी फेलियर,  फोक्सोमा पीप जम्ने (लंग एब्सेस), छातीमा पीप जम्ने (एम्पैएमा) जस्ता जटिलताहरू आउन सक्छन । त्यस्तै पुराना निमोनिया भएर ठिक भैसकेका बिरामीहरूलाई पनि स्वासनली सुन्निने (ब्रोकिएकटासीस) हुन सक्छ । जसमा दीर्घरूपमा खोकी र खकार हुने समस्या हुन्छ । 

निमोनियाको उपचार  
निमोनिया भैसकेको खण्डमा यसको द्रूत तथा उपयुक्त उपचार नै सबभन्दा प्रभावकारी उपाय हो । ब्याक्टेरियल नेमोनियामा एन्टीबायोटिकको प्रयोग सकेसम्म छिट्टो गर्नु सबैभन्दा जरूरी हुन्छ । तर, एन्टीबायोटिकको प्रयोग गर्दा संक्रमणका सम्भावित किटाणुलाई ध्यानमा राख्नु झन् जरूरी हुन्छ । गलत एन्टीबायोटिकको प्रयोगले निमोनियामा जटिलता आउने मात्र नभई विभिन्न एन्टीबायोटिक प्रतिरोधी किटाणुहरूको विकास हुन मद्दत गर्छ । त्यस्तै केही भाइरल निमोनिया (जस्तै इन्फ्लुएन्जा, सी एम भी, वेरिसेल्ला) को लागि एन्टीभाइरल औषधि पनि उपलब्ध छन् । फन्गल निमोनिया र टीबीको उपचार गर्दा भने सकेसम्म निमोनियाको किटाणुको पूर्ण यकिन गर्न जरूरी हुन्छ । किनकि यी संक्रमणहरूमा लामो समयसम्म एन्टीफंगल वा एन्टी टि बि औष्धिहरूको प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ । 

निमोनियाबाट बच्ने तरिका
निमोनियाका किटाणुहरू धेरै जसो चिसो मौसम मा फैलने हुँदा यसबाट बच्न बिषेशत जाडो मौसममा ध्यान पुर्याउनु आवश्यक छ । जाडो मा न्यानो कपडाको प्रयोग र मास्कको प्रयोगले यसलाई एक व्यक्तिबाट अर्कोमा सर्नबाट रोक्छ  त्यस्तै वायु प्रदुषणमा कमी ल्याएर र धुम्रपान र मद्यपान जस्ता बानीहरु त्यागेर पनि निमोनियाबाट बच्न सकिन्छ हस्पिटलबाट सर्ने निमोनिया कम गर्न भने नियमित हात धुने, हस्पिटल स्वच्छ राख्ने, अनावश्यक एन्टीबायोटिकको को प्रयोग रोक्ने आदि गर्नु जरूरी छ । निमोनियाबाट बच्नको लागि खोपको पनि विकास गरिएको छ । निमोकोकल र इन्फ्लुएन्जा खोपले यी दुइ किटाणुबाट हुने निमोनियाबाट बचाउन मद्दत गर्छन । बिशेषत बच्चाहरू तथा वृद्धवृद्धाले यी खोप लिनु आवश्यक छ । त्यस्तै स्वास्थ्यकर्मी, इम्युन कम्प्रोमाइज भएका बिरामी, मधुमेह, सी के डी (किड्नी फेलियर)  र स्वासप्रस्वाश का दीर्घरोगिहरूले पनि यी खोप लिनु आवश्यक छ ।

हाम्रोजस्तो अल्पबिकसित मुलुकमा निमोनियाका कारण प्रत्येक वर्ष लाखौं बालबालिका, बयस्क तथा ज्येष्ठ नागरिकको ज्यान जान्छ । यसबाट बच्ने उपाय जान्नु र यो रोग लागेको खण्डमा समयमै उपचार गर्नु नै यस रोगसँग लड्ने सबैभन्दा उपयुक्त तरिका हुन् ।

एम डी मेडिसिन (पी जी आइ, चंडिगढ़)
डी एम पल्मोनरी क्रिटिकल केअर एंड स्लिप मेडिसिन (एम्स, नया दिल्ली)

Hamro Doctor