मानिसहरुले नबुझिकन योगलाई योगा भनेपनि योग योगा नभई 'योग' नै हो । योग आशनमात्र नभई समाधीसम्मको अवस्था र प्रकृया हो । यो हाम्रै भूखण्ड, हिमालयमा विकास भएको मौलिक जीवन विज्ञान हो । हजारौ वर्ष लामो इतिहास बोकेको योगको अर्थ पद्धति र विधाहरु अनेकौ छन् । योगलाइ व्यक्तिको रुचिस्तर, सामथ्र्य, संस्कार अनुरुप अपनाई यसलाइ मानवीय चेतनाको शिखरमा पुर्याउन सकिन्छ । 

योग भनेको शारीरिक मानसिक र आध्यात्मिक रुपमा जीवन जिउने संस्कृती र कला हो । योगले मानिसको चेतनालाई समग्र चेतनासँग जोड्ने काम गर्दछ । योगबाट नै समाधी या मोक्ष प्राप्त गर्न सकिन्छ । योग मानव जीवनको अनिवार्य आवश्यकता भइसकेको छ । योग स्वास्थ्य, शान्ति र आनन्दपुर्ण जिन्दगीको मुल स्रोत हो । धन सम्पति पदले नदिने जीवनको सुख शान्ति केवल योगले नै दिन्छ । त्यतिमात्र नभएर आफैसंगको मेल, ईश्वरियताको महसुस र शुन्यतामा लीन भई वास्तविक मुक्तिको लागि योग गर्नुपर्दछ । 

विश्व नै कोरोना महामारीको चपेटामा परेको बेला विज्ञहरुले होम आइसोलेसनमा बसेकाहरुलाई र अन्य सामान्य अवस्थाका मानिसहरुलाई योग गर्नका लागि सुझाव दिने गर्छन् । लामो समयसम्म व्यायाम गर्नुभन्दा योग गर्नु राम्रो हुने चिकित्सकहरुको भनाइ छ । योग गर्दा तनाव व्यवस्थापनदेखि अन्य रोगबाट पनि मुक्ति मिल्ने डाक्टरहरु बताउने गर्छन् ।

योग
योग संस्कृत शब्द हो । यसको प्रथम पटक प्रयोग ऋगवेदमा भएको मानिन्छ । योग हिन्दुहरुको ६ वटा दर्शनहरु मध्येको एक महत्वपुर्ण दर्शन पनि हो । योग अति प्राचिनतम गन्थ्र पनि हो ,यसको उत्पती करिब १० हजार वर्ष पहिले भएको मानिन्छ । योग कुनै एक ऋषि, योगी वा सन्तको योगदान नभएर धेरै ऋषि, योगी वा सन्तहरुको योगदान हो । योगको उत्पती सिन्धुघाटी सभ्यातामा तथा हिमवत खण्डमा भएको हो । 

योगको अर्थ हो सत्यसँगको जोड । सत्यसँग जोडिनु त्यति सहज छैन । सत्य अति सुक्ष्म र दिव्य छ । सत्यको आचरणबिना सत्यको अनुभूति गर्न सकिँदैन । त्यसैको लागि योग साधनाको आवश्यकता छ । योग मानव शक्तिलाइ सन्तुलित तरिकाबाट सुधार्ने तथा विकसित गर्ने एक अनुशासन हो । यसले आत्म साक्षात्कार गर्ने मार्ग प्रदान गर्दछ ।  

संस्कृत शब्द योग युज् धातुबाट बनेको, योगको सामान्य अर्थ जोड्नु हो । निम्न तत्वहरुसँगको मेललाइ योग भनिन्छ । 
– शरीरसँग स्वास्थ्य   – मनसँग एकाग्रता र धारणा  – आत्मासँग आनन्द वा परमात्मा जोड्नु योग हो ।

युज धातुलाई स्पस्ट पार्न अन्य तीन अर्थहरु – 
१. संयमलाई योग भनिन्छ– मन, इन्द्रिय चित्तवृत्तिहरुको संयम गर्नु योग हो ।
२. समाधीको स्थितिमा पुग्ने पुरुषार्थ पनि योग हो ।
३. आत्मा परमात्माको मिलन योग हो ।

अध्यात्मिक साधनाको क्षेत्रः 
योग आत्मसाक्षात्कार र आत्माविकासको साधना हो । जतिपनि ग्रन्थ आप्तवचन र आर्य साहित्य जन्मिए सबै समाधीस्थ अवस्थाबाट जन्मिएका हुन । योग साधनामा हठयोग लगायत ज्ञानयोग ध्यानयोग, कर्मयोग, भक्तियोग, क्रियायोग, मन्त्रयोग नादयोग प्रयुक्त छन् । साधकको दुषित कर्मबाट रुपान्तरण गरी सत्वगुणीतर्फ आत्मिक स्तर उठाई व्यक्तिलाइ समाज रुपान्तरणको संवाहक बनाउछ । योग पुर्ण वैज्ञानिक र पुर्ण व्यवहारिक अवधारणा हो । कतै नभएको समस्याको समाधान, निको नभएको रोगोपचार र निराशाको शमन योगले गर्दछ ।

योग वैज्ञानिक कोणबाट

• योग क्रियाहरुलाइ वैज्ञानिक शोध, मापन, परीक्षण र अध्ययन गर्न सकिन्छ ।
• योगाभ्याँसबाट हुने लाभलाई, परिवर्तनलाई प्रयोगशालामा परीक्षण गर्न सकिन्छ ।
• चिकीत्सा पद्दतीको रुपमा योग क्रियाको प्रभावलाई औषधि इन्जेक्सन र अप्रेशन जस्तै अनुभव गर्न सकिन्छ ।
• योगको प्रभाव ढिलो तर दीर्घकालिन हुन्छ । जसरी आधुनिक चिकीत्साको सुरुवात विभिन्न वैज्ञानिकहरुले प्रयोग, खोजबाट आविष्कार गरे त्यस्तै सुक्ष्मदर्षि , महर्षिहरुले प्रयोग र प्रयासबाट आविष्कार गरे ।
• आधुनिक स्वास्थ्य चिकीत्सा पद्दतिलाई वैज्ञानिकरुपमा प्रमाणित गर्ने विविध ग्रन्थ भए जस्तै योग विज्ञानलाई प्रमाणित गर्ने हजारौँ ग्रन्थहरु छन् ।
• मनन गर्नुपर्ने कुरा के छ भने जहाँ आधुनिक चिकीत्साको पहुँच र प्रभाव समाप्त हुन्छ योगको पहुँच त्यो भन्दा धेरै टाढासम्म हुने गर्दछ ।

व्यवहारिक अर्थ
वस्तु तथा जीव सबैको सकारात्मक पक्ष र नकारात्मक पक्ष हुन्छन् । जसलाई पतञ्जलीले क्रमशः शुक्लपक्ष र कृष्णपक्ष भनेको छन । एउटा अस्तित्वमा दुई पाटा हुनु प्राकृतिक कुरा हो । जुन कुराले नकारात्मक पाटोलाई घटाउँदै सकारात्मक पाटोलाइ बढाउँदै सकारात्मकताको शिखरमा पुग्न अवलम्बन गरिने व्यवहारीक साधना नै योग हो ।

योगले शरीरभित्रको मलविकारहरु नष्ट गर्दछ । शरीर मल विकारले रहित शुद्ध र स्थिर नभएसम्म इन्द्रिय र मन एकाग्र हुदैन ।

हठयोग अन्तर्गतका शुद्धिक्रियाहरु वस्ती, नौली , धौती, नेती, त्राटक कपालभाती योगका शारीरिक क्रियाहरु हुन् । महर्षी पतञ्जलीद्धारा निर्दिष्ट यम नियम आन्तरिक शुद्धिकरणका साधनहरु हुन् । शरीरको आन्तरिक र बाह्य शुद्धि भएपछि आसन, प्राणायामद्धारा शरीरमा स्थिरता दृढता र उध्र्वगामिता आउन थाल्छ ।

जव व्यक्तिको शरीर शुद्ध र प्राण उध्र्वगामिता हुन्छ, मनमा पनि एकाग्रता बढी कर्महरु उन्नत र योगनिष्ठ हन्छन ।

योग गर्नु अगाडिको तयारीहरु :

• मानसिकता : योगप्रति  सकारात्मक आस्था, श्रद्धा हुनु जरुरी छ । योग सुरु गर्दा मन्त्र उच्चारण गर्ने । 
• उचित समय : बिहान ब्रह्ममुहुर्त, खाली पेट शौच क्रिया समाप्ती पछि ।
• स्थान : शान्त ,एकान्त ,हावाको आवतजावत भएको खुल्ला स्थानमा राडी वा म्याटको प्रयोग सहित ।
• पहिरन : खुकुलो कपडा, सुतीको कपडा, हातगोडाबाट सिक्री माला घडी निकालेको अवस्था ।
• पानी या कफी : योगाभ्यास गर्नुभन्दा १५ मिनेट अघि या पछि मात्र पिउने ।
• नुहाउने कुरा : अभ्यास अघि नुहाउदा राम्रो
• श्वासप्रश्वास : योगको हरेक अभ्यासमा  उज्जायी वा सामान्य श्वासप्रश्वासमा ध्यान दिनुपर्छ । छाती तन्क्दिा पछाडी फर्किदा श्वास लिने गर्नुपर्छ भने निहुरिदा छाती खुम्चदा श्वास फाल्नु पर्छ ।
• विश्राम : हरेक २,३ वटा आसनपछि विश्राम लिनु स्वस्थकर हुन्छ । ६० मिनेटको योगाभ्यासको अन्तमा १० मिनेट योगनिन्द्रा गर्ने ।
• स्वक्षमता : आफ्नो मनोशारिरीक क्षमताअनुसार योग गर्नु राम्रो हुन्छ ।
• सजगता : होसपुर्वक गरीएको योगाभ्यास स्थायी र लाभप्रद हुन्छ । श्वासमा सजकता 
• हरपल सजग रहौ, मनैदेखि डुबेर गरौ । योगासन मौन रहेर गरौ ।
• मल मुत्र वेग : यदि योगाभ्यासको क्रममा मलमुत्र आए गरिहाल्नु पर्छ ।
• मोवाइल : सकेसम्म मोवाइल स्विचअफ गर्ने ।
• समयावधि : योगअभ्यास घटिमा ३० मिनेट गर्ने ।
• रोगावस्था : असक्त अवस्थामा योग नगर्ने । महिनावरी भएको बेला ध्यान मात्र गर्ने वा सरल योग गर्ने ।
• नियमित र निरन्तरताः प्रतिदिन  योगअभ्यास गर्ने
• खाली पेट : ठोस खाना खाएको ३ घण्टापछि गर्ने ।
• थकावट र निन्द्रा : यस्तो अवस्थामा योग नगर्ने ।
• व्रत या कल्प साधना : यस्तो अवस्थामा कठिन साधना नगर्ने ।

विज्ञ, जान्ने बुझ्नेसँग सम्पर्क राख्ने । आफुखुसी नगर्ने । यसको कुनै साइड इफेक्ट हुदैन तर लामो समयसम्म जथाभावी ढंगले गर्दा हानी अवश्य हुन्छ ।

Hamro Doctor